To «ο πελάτης έχει πάντα δίκιο» έχει αναθρέψει γενιές entitled καταναλωτών αλλά και υποτελών εργαζομένον που εσωτερικεύοντας τη λαική αυτή σοφία αντλούν την αξία τους από την ικανότητά τους να είναι πειθήνιοι, προσηνείς και εν τέλει δουλοπρεπείς μπροστά σε όλες τις εξωφρενικές απαιτήσεις των πελατών και των μανατζαραίων τους. Το «ο πελάτης έχει πάντα δίκιο» δεν είναι παρά η επιβολή των αξιών της Αγοράς που μετατρέπει τις σχέσεις των ανθρώπων σε συναλλαγές και επιβάλλει το δίκαιο του κεφαλαίου.

Καλό είναι όμως ως φεμινίστριες να θυμόμαστε επιπλέον πως η αξίωση οι εργαζόμενοι στον τομέα τον υπηρεσιών να επιτελούν ένα ρόλο με τρόπο που θα μας κάνει να νιώθουμε καλά με τον εαυτό μας (πχ να χαμογελάνε πλατιά, να ακούνε τις προσωπικές μας ιστορίες με ενδιαφέρον, να μας μιλάνε στον πληθυντικό, να τηρούν όλους τους κανόνες της αστικής ευγένειας, να παραμένουν όρθιοι ως σημάδι ετοιμοτητας) ήταν και ο αρχικός ορισμός του όρου της συναισθηματικής εργασίας που χρησιμοποιήθηκε και από τις φεμινίστριες. Συγκεκριμένα η Hochschild όρισε την συναισθηματική εργασία ως «τη διαχείριση του συναισθήματος ώστε να δημιουργηθεί μία δημόσια παρουσίαση του προσώπου και του σώματος», εφιστώντας την προσοχή στον τρόπο που οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα ίδια τους τα συναισθήματα με σκοπό να δημιουργήσουν μια συγκεκριμένη συναισθηματική κατάσταση σε έναν άλλο πρόσωπο.

Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα τη αεροσυνοδού (κι ας θυμηθούμε εδώ το motto μεγάλης αεροπορικής εταιρίας «Πετάμε με Χαμόγελο»), η Hochschild στο βιβλίο της «The Managed Heart» δείχνει πως η συναισθηματική εργασία έχει συνήθως έμφυλο πρόσημο αντανακλώντας την υπορρητη αντίληψη ότι οι γυναίκες είναι καλύτερες στην παροχή αυτού του είδους εργασία της οποίας η πιο συχνή μορφή περιλαμβάνει την καλλιέργεια στους αλλους αισθημάτων ευεξίας και επιβεβαίωσης. Κάνοντας παραλληλισμους με την έννοια της αλλοτρίωσης όπως περιγράφηκε από τον Μαρξ και αυτή της γνωστικής ασυμφωνίας, η Hochschild υποδηλώνει ότι η επιτέλεση της συναισθηματικής εργασίας απειλεί να προκαλέσει αυτό που αποκαλεί «συναισθηματική ασυμφωνία». Εργαζόμενοι που αναμένεται να επιδείξουν συναισθήματα ανεξάρτητα από το αν αυτά ταιριάζουν με αυτά που νιωθουν μπορει να αναπτύξουν μια αίσθηση δυσφορίας και αποξένωσης από τον εαυτό τους.

Δεν σημαίνει βέβαια τίποτα από τα παραπάνω ότι θα πρέπει να ανεχόμαστε αγενείς και επιθετικές συμπεριφορές, αλλά ας αντιληφθούμε καταρχάς ότι η σχέση πελάτη προς εργαζόμενο είναι σχέση εξουσίας, ότι έχει ταξικό πρόσημαι και ας δείχνουμε λίγη κατανόηση προς όλους αυτούς τους κακοπληρωμένους υπαλληλους και εργάτες που μπορεί να έχουν μια κακή μερα, να είναι αφηρημένο, να μην είναι όσο φιλικοί και προσηλωμένοι απαιτουμε. Πανω απ’όλα όμως ας βάλουμε τον ναρκισσισμό που μας καλλιεργεί η αγορά στην άκρη και ας αποδεχτούμε ότι δε θα έπρεπε να είναι δουλειά τους να μας κάνουν να νιώθουμε σημαντικοί επειδή ξοδέψαμε μερικά ευρώ.

Ένα από τα πιο επικίνδυνα πράγματα που διδάσκει η πατριαρχία στις γυναίκες (μέσω των θειάδων, των περιοδικών, της λογοτεχνίας, των ρομαντικών κομεντί ή απλα μέσα από το παράδειγμα του περιβάλλοντός μας) είναι αυτό το «Σ’αγαπάει με τον τρόπο του». Αυτή η φράση σημαίνει ότι οι γυναίκες μαθαίνουν από νωρίς να αμφισβητούν το ένστικτό τους, να παραμερίζουν τις δικές τους συναισθηματικές ανάγκες και να αποδέχονται πως η αγάπη είναι κάτι που μπορεί να πονάει, να πληγώνει ή γενικά να μην σε καλύπτει συναισθηματικά αλλά είναι εκεί, θα πρέπει να το αποδεχτείς όπως την ύπαρξη του Θεού, χωρίς αποδείξεις και αξιώσεις. Γιατί το «Σ’αγαπάει με τον τρόπο του» σημαίνει ότι αρκεί ο άλλος να σου λέει ότι σε αγαπάει. Ή, ακόμα χειρότερα, ότι δεν χρειάζεται καν να στο λέει γιατί το «σ’αγαπάει με τον τρόπο του» περιλαμβάνει έναν τρόπο που μπορεί να είναι σιωπηρός, ψυχρός, απόμακρος, αποστασιοποιημένος ή ακόμα και βίαιος καθώς οι άντρες υποτίθεται δυσκολεύονται με την εκδήλωση των συναισθημάτων οπότε θα πρέπει να πιανόμαστε από κάθε μικρή χειρονομία στην οποία κινδυνεύουμε κάθε φορά να προβάλλουμε τις δικές μας επιθυμίες και τα δικά μας συναισθήματα.

Δεν εννοώ φυσικά ότι υπάρχει ένας και μόνο «σωστός» τρόπος να αγαπάς και να το εκδηλώνεις. Το «σ’αγαπάει με τον τρόπο του όμως» αναπαράγει ένα συγκεκριμένο είδος έμφυλου διαχωρισμού της αγάπης κατασκευάζοντας την πολιτισμικά έτσι ώστε τα φύλα να επιτελούν συγκεκριμένες λειτουργίες εντός των ετεροκανονικών σχέσων. Για την ακρίβεια η γυναίκα αναμένεται να καταβάλει περισσότερη συναισθηματική εργασία, να είναι πάντα πιο εκφραστική, εκδηλωτική, υποστηρικτική, εμψυχωτική, τρυφερή, στοργική, περιποιητική, πιστή, περισσότερη διατεθειμένη να σε ακούσει και εν γένει συναισθηματικά διαθέσιμη. Καθήκον των γυναικών δηλαδή ήταν να αποφροτίζουν τους άντρες συναισθηματικά παρεχοντας συναισθηματική ασφάλεια και ένα καταφύγιο από την ένταση που υποτίθεται σε αντίθεση με τις γυναίκες συσσωρεύουν στην εργασία τους και τη δημόσια σφαίρα.

Υπό αυτή την έννοια το «Σ’αγαπάει με τον τρόπο του» απαλλάσσει παραδοσιακά τους άντρες από οποιαδήποτε υποχρέωση αμοιβαιότητας των παραπάνω ιδιοτήτων και συμπεριφορων οι οποίες θεωρούνται «θηλυκά» χαρακτηριστικά. Ταυτόχρονα συμβάλει στην εγκαθίδρυση συγκεκριμένων σχέσεων εξουσίας. Αρκεί να σκεφτούμε άλλωστε ότι το «σ’αγαπάει με τον τρόπο της» δεν το λέμε σχεδόν ποτέ για γυναίκες. Το λέμε όμως σε παιδιά σε σχέση με τους απόμακρους, ψυχρούς, ανεπαρκείς ή ακόμα και κακοποιητικούς γονείς τους γιατί η γονική αγάπη, όπως και η ανδρική, είναι κατασκευασμένη περισσότερο ως μια σχέση εξουσίας και προστασιας του αδύναμου μέρους και οι υποχρεώσεις των δύο μερών δεν είναι ίδιες.

H αλήθεια βέβαια είναι ότι ναι, μπορεί να «σε αγαπάει με το τρόπο του»: να σε «αγαπάει» ως καβάτζα, ως σεξουαλικό αντικείμενο, ως δωρεάν ψυχολόγο και οικιακή βοηθό, ως αναπαραγωγική μηχανή, ως αυτή που του μεγαλώνει τα παιδια που του προσφερουν κοινωνική καταξίωση και του φτιάχνει ένα ζεστό γεύμα στη θεση του delivery και δυστυχώς ακόμα κι αυτά μας τα πλασάρουν ως βραβείο .

Όπως έχω πει και αλλού: Μια από τις πιο δύσκολες συζητήσεις στον φεμινισμό παραμένει το πώς η γυναικεία υποκειμενικότητα δομείται γύρω από την ανάγκη για αντρική αγάπη και αποδοχή αλλά και πώς έχουμε αφομοιώσει το είδος της αγάπης και της αποδοχής που έχει ορίσει έμφυλα η πατριαρχία.

«Γιατί υπάρχουν τόσες γυναικες μόνες τους;»
Το κείμενο αυτό επιχειρεί να απαντήσει σε ένα πλαστο ερώτημα που δημιουργεί το ιδιο. Η προβληματοποίηση της γυναικείας μοναξιάς είναι ένα βασικό μέσο πατριαρχικής προπαγάνδας η οποία προσπαθεί να πατρονάρει τις γυναικες και να τις πλαιώσει ως το πρόβλημα στην κρίση των σχέσεων που τάχα παρατηρείται. Στην πραγματικότητα, δεδομένου οτι οι άντρες είναι ίσοι σε αριθμό με τις γυναίκες (μην κάνουμε πάλι αυτή τη συζήτηση και με αναγκάσετε να ποστάρω παλι τα ίδια στατιστικά) για κάθε γυναίκα single αντιστοιχεί και ένας άντρας; Γιατί είναι λοιπόν μόνο οι μόνες γυναίκες που παρουσιάζονται ως το προβλημα?

Το άρθρο επιχειρεί να δώσει μια ταυτολογική εξήγηση: «Και στο ανδρικό στρατόπεδο συμβαίνει αυτό, αλλά δεν το φέρνουν τόσο βαρέως». Καταρχάς οι γυναικες μπορούν να το φέρουν τόσο βαρέως ακριβώς γιατι η κοινωνική τους επιτυχία και αξία περνάει μέσα από την ανδρική αποδοχή. Μια γυναικα μόνη της στιγματίζεται και θεωρείται αποτυχυμένη, άρα δεν είναι τόσο η μοναξιά το πρόβλημα όσο η ακύρωση που αισθάνεται από το αφήγημα της επιτυχίας. Κατά δεύτερον, εντελώς συμπτωματικά ως απάντηση στον φεμινισμό αναδύθηκε το κίνημα των incels, ανδρών δηλαδή που αυτοπροσδιορίζονται ακριβώς από την αποτυχία τους να βρουν γυναικα. Δεν μου φαίνεται ότι το παιρνουν και τόσο ελαφριά.

Σε κάθε περίπτωση το άρθρο προσπαθεί κουτοπόνηρα να κατηγορήσει τις γυναικες για την μοναξιά που υποτίθεται βιώνουν οι ίδιες επιχειρώντας να τη συνδέσει με την επαγγελματική τους σταδιοδρομία και την ανεξαρτησία που κατέκτησαν. Αν οι γυναίκες όμως άρχισαν να μένουν μόνες τους τη στιγμή που έγιναν πιο αυτόνομες μήπως αυτό είναι περισσότερο επιλογή? Δεν εννοώ οτι οι γυναικες ΕΠΙΛΕΓΟΥΝ να μην έχουν μια επιτυχυμένη και όμορφη σχέση, εννοώ οτι πλέον έχουν την επιλογή να μην είναι σε σχέσεις που δεν τις ικανοποιούν. Και φυσικά τέτοια κείμενα πάντα αποκρύπτουν ότι οι παλιές καλές εποχές που νοσταγλούν και που όλοι ήταν ζευγαρωμένοι αποτελούνταν ως επί το πλείστον από σχέσεις ανάγκης, σχέσεις βεβιασμένες,από σχέσεις κακοποιητικές, από σχέσεις που δεν ήταν υγιείς και φυσικά εκ των πραγμάτων οχι ισότιμες και που συχνά έκαναν την ανάγκη φιλοτιμία. Τώρα οι γυναίκες έχουν απλά την πολυτέλεια να τις απορρίπτουν. Εκτός αν η ψυχολόγος του άρθρου προσπαθεί να μας πει οτι δεν είναι δυνατόν να νιώθεις μοναξιά εντός μιας μη ικανοποιητικής σχέσης.

Το κείμενο προσπαθεί να μας πείσει με ένα παράδειγμα «Η κολλητή μου για παράδειγμα δουλεύει μέχρι το βράδυ και γυρίζει κατάκοπη. Δεν έχει κουράγιο για τίποτα. Απλά κοιμάται. Κι ο φίλος της παραπονιέται. Γιατί δεν φροντίζει για τη σχέση τους. Εκείνη πιστεύει ότι καταβάλλει υπεράνθρωπη προσπάθεια. Κι όμως, αν το δεις αντικειμενικά δεν προσπαθεί. Έχει αφιερωθεί στη δουλειά της» Η σχέση με λίγα λόγια υποφέρει επειδή η γυναικα έχει αφιερωθεί στην δουλειά της -και γι αυτό φταίει η ίδια, όχι πχ ο καπιταλισμός που ίσως την αναγκάζει να αφιερώσει τόση ενέργεια. Περιεργως ποτέ δεν ακούσαμε ότι οι σχέσεις υποφέρουν επειδή οι άντρες αφιερώνονται στην καριέρα τους. Η γυναικα έπρεπε πάντα να περιμένει υπομονετικά να γυρίσει σπίτι ο άντρας για να τον περιβάλλει με φροντίδα και να ευγνωμωνεί την τύχη της που βρήκε άντρα εργατικό και φιλόδοξο. Είναι μόνο η γυναικεία φιλοδοξία και ο γυναικείος δυναμισμός που φέρει εμπόδιο στις σχέσεις. Και ολο αυτό φυσικά παρουσιάζεται έντεχνα ως κάτι για το δικό μας καλό -βρε για να μην νιώθετε μοναξιά σας λέμε να αφήσετε τις καριέρες και να φροντίσετε τον αντρούλη σας, δεν είμαστε τίποτα συντηρητικές.

Το δίλημμα που θέτει το άρθρο είναι επίσης πλαστό. Δεν χρειάζεται να φταίνε ούτε οι άντρες ούτε οι γυναίκες που δεν είναι όλοι οι άνθρωποι ζευγαρωμένοι σαν κάλτσες. Έχουμε εισέλεθει σε μια εποχή που οι κοινωνικές πιέσεις και οι μηχανισμοί υποχρεωτικού ζευγαρώματος έχουν ατονήσει και οι άνθρωποι βρίσκονται μπροστά στο υπαρξιακό άγχος μιας (πιο) ελεύθερης επιλογής -κι αυτό δεν είναι απαραιτητα κακό. Αν όμως η κρίση των σχέσεων συνδέεται με τον γυναικείο δυναμισμό και την γυανικεία καριέρα, δηλαδή πράγματα που ποτέ δεν υποτίθεται ότι αποτελούσαν εμπόδιο στις σχέσεις όταν προερχοταν από άντρες, αυτό ειναι κάτι που σίγουρα θα πρεπει να οδηγήσει κάποιους άντρες στο να κάνουν την αυτοκριτική τους. Μήπως τελικά τους φοβίζει τόσο η γυναικεία αυτονομία που είναι αυτοί που οδηγούνται στην μοναξιά. Μήπως δηλαδή θέλουν είτε σχέση μόνο με τους όρους τους οπως τους είχε συνηθίσει η πατριαρχία είτε καθόλου, αλλά παρολα αυτά συνεχίζουν να διαμαρτύρονται οτι οι γυναικες δεν αναταποκρίνονται στην προσέγγισή τους;

Μπορούμε πάντα βέβαία αντί να συνδέουμε αυτοματα την μοναξιά με τη απουσία ρομαντικής σχέσης να χτίσουμε έναν κόσμο όπου δε θα είνα μόνο αυτή στο επίκεντρο εις βάρος άλλων φιλικών σχέσεων. Αλλά αυτό θα δύσκολο να γίνει όσο η κοινωνικη επιτυχία και ολοκλήρωση τόσο αντρών όσο και (κυρίως) γυναικών ορίζεται βάσει ενός συγκεκριμένου σεναρίου γάμου και «αποκατάστασης

Kι ενώ η πατριαρχία μας λέει ότι είναι στη «φύση» της γυναίκας να περιποιείται τον άντρα, παρουσιάζει ταυτόχρονα τον άντρα που ασχολείται με την γυναίκα και τα παιδιά του ως ήρωα, ως μια εξαιρετική περίπτωση που έρχεται μόνο ως επιβράβευση για την καλή μας συμπεριφορά, ως κάτι που μόνο οι γλυκές και υποτακτικές γυναίκες αξίζουν. Ο άντρας που ειναι περιποιητικός με την γυναίκα του, που συμμετέχει στην ανατροφή των παιδιών του, που κάνει το bare minimum όπως να φουσκώσει ένα στρώμα ή να της φέρει έναν καφέ παρουσιάζεται σχεδόν ως θύμα της σκύλας που το κάνει ό,τι θέλει -που «τον έβαλε στο βρακί της», όπως λέει η λαϊκή φράση χωρίς αντρικό αντίστοιχο. Η γυναίκα που βασανίζει τον άντρα, ο καημένος που τρέχει να προλάβει τις επιθυμίες της και στη μέση η πατριαρχική αντίληψη ότι ο γάμος είναι καταπιεστικός για τους άντρες αλλά και κάτι στο οποίο εμείς μπορούμε να ελπίζουμε αν είμαστε καλά κορίτσια. Πώς να μην καταλήγουμε μετά σε όλες αυτές τις pick-me που πιστεύουν ότι αν δείξουν αρκετή υποταγή και καλό χαρακτήρα θα ανταμειφθούν κι αυτές με έναν παιδί σαν τον Γιώργο?